تراتوژن در دوران بارداری و تاثیر آن بر جنین

دوره قبل از تولد یکی از مراحل اصلی و تاثیرگذار در رشد انسان ها است که رحم نسبت به محیط اطراف آسیب پذیر و حساس است. در صورتی که در طی این دوران جنین آسیب ببیند درمان آن خیلی دشوار تر است و یا حتی غیر ممکن است.

در این مطلب تصمیم داریم شما را با همه عواملی که ممکن است باعث آسیب رساندن به جنین شود آشنا کنیم تا با آگاهی از اینها این شرایط را بهتر مدیریت کنید و بارداری سالم و موفقی داشته باشید.

تراتوژن جنین چیست؟

هر عاملی که در دوران تکامل رویانی و در هر زمان رشد و نمو جنین باعث تغییر شکل یا تغییر عملکرد اندام جنین شود را تراتوژن می‌ گویند.

تراتوژن یک کلمه‌ ای با ریشه یونانی است و معنی آن هیولا است که ممکن است در قالب یک ماده شیمیایی، یک عامل فیزیکی، مصرف دارو یا عوامل محیطی، بیماری در مادر باردار، تشعشعات، عفونت، اضطراب، فشارهای عصبی، مشکل ژنتیکی و تغییر در متابولیسم بدن مادر و اختلالی در فرآیندهای خواص فیزیولوژیکی ایجاد کند و باعث مرگ سلولی شود و در کل باعث تغییر در رشد بافت‌ ها و تمایز سلولی غیر طبیعی شود.

خوب است آگاه باشید که هیچ ماده تراتوژن مطلقی وجود ندارد و این شرایط، زمان و مقدار برخورد است که ممکن است باعث ایجاد تراتوژنی شود. آسیب‌ هایی که تراتوژن ها وارد می‌ کنند ساده و قابل درک نیستند و به عوامل مختلف بستگی دارند.

از دید ژنتیکی حساسیت در برابر تراتوژن ها در اشخاص مختلف متفاوت خواهد بود و به همین دلیل تا کنون ماده تراتوژن 100% شناخته شده وجود ندارد.

تراتولوژی چیست؟

مطالعه روی پدیده تراتوژن را تراتولوژی می‌گویند و تراتولوژی بالینی هدف های مختلفی را دنبال می کند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• درک و یافتن رابطه‌ای بین ناهنجاری جنین و برخورد مادر باردار با یک ماده تراتوژن

• تعیین میزان خطر بروز ناهنجاری در جنین در صورت رویارویی مادر با یک تراتوژن

• تعیین میزان خطر بروز ناهنجاری در جنین، در صورت به کارگیری روش‌های تشخیصی برای مادران

مقدار آسیب پذیری جنین در دوره و زمان های مختلف بارداری با هم برابر نیست. حساس ترین زمان در بارداری معمولاً سه ماه اول بارداری است که سرعت تمایز و مهاجرت سلولی در بیشترین وضعیت قرار دارد و احتمال آسیب رسیدن به جنین هم در این زمان از همیشه بیشتر است.

عوامل ایجاد تراتوژن

فراموش نکنید که بدون مشخص کردن مقدار و مسیر رویارویی و مرحله بارداری نمی‌ شود یک عامل را به‌ عنوان تراتوژن شناخت. در واقع اثر یک ماده تراتوژن به مسیر، دوز، مدت مواجهه با آن و مرحله تکامل در برخورد با آن و استعداد ژنتیکی جنین و مادر وابسته است.

از جمله عواملی که می‌تواند این تأثیر را داشته باشد می‌ توان به بیماری های عفونی، ویروس ها، اشعه پرتو، داروها و شرایط محیطی اشاره کرد که در ادامه به صورت کامل تر آنها را شرح می دهیم.

بیماری های عفونی تراتوژن

عوامل عفونی منجر به مهار میتوز شده و اثرات مخرب عروقی برای جنین به همراه دارند. ابتلای مادر به هر کدام از بیماری هایی که در ادامه به آنها اشاره می‌ کنیم می‌تواند باعث بروز تراتوژن و آسیب رسیدن به جنین شود.

آبله مرغان

آبله مرغان یک بیماری عفونی است که در زمان کودکی اتفاق می‌ افتد و بیشتر از 85 تا 95 درصد از خانم‌ های باردار نسبت به این بیماری ایمنی دارند. اما در صورتی که خانم بارداری به این بیماری در هفته اول بارداری مبتلا شود دو درصد احتمال دارد که کودک نقصی مثل سندروم واریسالی که شامل زخم‌ ها، نقص ماهیچه و استخوان، اندازه سر کوچک، نقص اندام‌ ها، کوری، تشنج و عقب ماندگی ذهنی داشته باشد.

سفلیس

سفلیس هم بیماری است که ابتلای مادر به آن در پنج ماهه اول بارداری باعث می‌شود که جنین هم به آن مبتلا شود. چنانچه درمان به موقع و در زمان درست انجام نشود ناهنجاری هایی مثل کم توانی ذهنی و حرکتی سر و فلج رخ می دهد. بیماری سفلیس در سه ماهه اول بارداری هم منجر به سقط جنین خواهد شد.

دیابت

دیابت نوع یک و دو در مادر منجر به افزایش 2 تا 3 برابر این ریسک و نقض در نوزاد می‌ شود. دیابت در مادر باعث بروز بیماری هایی مثل بیماری نقص لوله عصبی، بیماری قلبی، هیپوپلازی، آپلازی ستون مهره‌ها، هولوپروزنسفالی، آنومالی کلیه و مجاری تنفسی و هیپوگلیسمی درنوزاد می شود که بیماری‌ های قلبی و نقص لوله عصبی جزو رایج ترین مشکلات هستند.

از طرف دیگر دیابت‌ در مادر ها در زمان تکمیل جنین منجر به سقط، محدودیت رشد، رشد سریع، چاقی، نقص نورولوژیک، پلی هیدرآمنیوز و نقص در زمان تولد می‌شود.

بیماری های خود ایمنی

متناسب نبودن Rh مادر و جنین می ‌تواند باعث انتقال آنتی‌ بادی‌ های مادر به جفت بر علیه گلبول های قرمز جنین شود و بیماری ‌هایی مثل گراوس، ترومبوسیتوپنی پورپورای آدیوپاتیک، و اریتماتوز لوپوس سیستمیک ایجاد کند‌.

صرع

در صورتی که مادر به صرع مبتلا شده باشد این بیماری خود به خود باعث ایجاد تراتوژنیک روی جنین نمی شود. اما چون مادر ابتدا به صرع مبتلا شده باید تحت درمان باشد و داروهای ضد صرع استفاده کند که همین داروها اثرات تراتوژنیک روی جنین خواهند داشت و می توانند اثراتی مثل تاخیر رشد درون رحمی، عقب ماندگی ذهنی، شکاف کام، شکاف لب و غیره داشته باشند.

ویروس های تراتوژن

ویروس های مختلفی ممکن است در طول دوران بارداری به سراغ مادر و جنین بیایند ولی همه آنها تراتوژن نیستند و بعضی از آنها این خاصیت را دارند و باعث ایجاد نقص هایی در جنین می شوند که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:

ویروس سرخجه

این ویروس می ‌تواند از جنین بگذرد و باعث ایجاد اختلالاتی مانند ناشنوایی، نابینایی، کم توانی ذهنی و ناهنجاری ‌های قلبی و مغزی شود.

ویروس HIV

معمولا 20 تا 30 درصد اوقات، ویروسHIV  از مادر به جنین منتقل شده و جنین را آلوده می ‌کند. حملات صرع، کاهش تدریجی وزن مغز، تاخیر در رشد ذهنی و حرکتی از نشانه ‌های این ویروس در نوزادان مادران آلوده است. علاوه بر آن کاهش وزن، بیماری‌های تنفسی و اسهال از جمله نشانه‌ های ایدز است که در نوزادان 6 ماهه دیده می‌شود.

ویروس تبخال

ویروس تبخال جزو تراتوژن ‌هایی است که جنین نسبت به آن حساسیت زیادی دارد و موجب سقط، کم وزنی هنگام تولد، نقایص جسمانی و کم توانی ذهنی می‌شود.

داروهای تراتوژن در بارداری

داروهای خطرناک در زمان بارداری به دو دسته مجاز مثل آرامبخش ها، کافئین، لیتیوم، ضد صرع و بعضی از آنتی‌ بیوتیک‌ ها طبقه‌بندی می‌ شوند و دسته غیر مجاز شامل کراک، هروئین، متادون، کوکائین و ماری جوانا هستند. سازمان غذا و دارو برای مصرف داروها در زمان بارداری طبقه بندی مشخصی دارد که در ادامه آن ها را معرفی می‌کنیم:

گروه  A

 داروهایی که مصرف آن برای خانم‌های باردار در طول دوران بارداری بلامانع است و احتمال آسیب رسیدن به جنین بعید است مانند قرص‌های پره ناتال و لووتیروکسین. تقریبا کمتر از یک درصد از داروها در این گروه قرار دارند.

گروه  B

 داروهایی که مطالعات انجام شده درمورد آنها بر روی حیوانات، شواهدی دال بر اختلال در بارداری و آسیب به جنین مشاهده نشده است. اما از آنجایی که اطلاعات کافی درمورد اثرات آنها بر روی انسان‌ها وجود ندارد، مصرف آنها در سه ماهه اول بارداری توصیه نمی‌شود.

گروه  D

 داروهایی که مصرف آن ها در دوران بارداری باعث آسیب رساندن به جنین می ‌شود.

گروه  X

 داروهایی که مصرف آن ها علاوه بر خانم‌های باردار، برای خانم‌ هایی که قصد بارداری دارند هم ممنوع است.

داروهای غیرمجاز تراتوژن

استفاده از مخدرها و داروهای غیرمجاز از جمله هروئین، کراک، متادون، کوکائین و حشیش در زمان بارداری با توجه به مواد مصرفی ممکن است عوارض جسمی و روانی زیادی برای جنین به همراه داشته باشند.

این عوارض می‌ تواند شامل سبک وزنی، نارس بودن، مشکلات قلبی، تشنج، بدشکلی اندام و حتی در بعضی از مواقع منجر به مرگ شود. در کنار آن‌ ها انزوا و دوری گزینی از عوارض روحی و روانی این مواد می باشد.

تاثیر تراتوژن بر جنین

توجه داشته باشید که اثرات تراتوژنی فقط از سمت مادر نیست. گاهی اوقات مواجهه پدر با مواد تراتوژن هم می‌ تواند این موارد را با خود به همراه داشته باشد. فرآیند تولید اسپرم 64 روز زمان می‌برد و مواجهه پدر با مواد تراتوژن مثل جیوه، سرب، الکل، آفت‌ کش‌ها، گازهای بیهوشی و غیره در این زمان می‌تواند به DNA اسپرم آسیب بزنند و احتمال ایجاد بعضی از نقص ها در جنین را بالا ببرد.